|
Makale Özeti:
|
Uygur halk şiiri içinde tarihi koşaklar çok önemli bir yer tutmaktadır. Uygur sözlü tarihçilik geleneğinin bir ürünü olan bu koşaklar geçmişin izlerini günümüze taşır. Resmi tarihte kaydedilmemiş önemli ayrıntılar bu koşaklarda saklıdır. Dolayısıyla Uygur siyasi ve kültür tarihine ayna ve ışık tutan bu ürünler sözlü tarih belgesi olarak tarih araştırmalarında kaynak niteliği taşımaktadır. Uygur halk edebiyatçısı Uçkuncan Ömer’in “Uyğur Xelq Tarixiy Qoşaqliri Qamusi” (Uygur Halk Tarihi Koşakları Kamusu) adlı kitabı, bu bağlamda, büyük önem arz eder.
Şair, gazeteci, folklor araştırmacısı, edebi çevirmen gibi çok yönlü kişiliğe sahip Uçkuncan Ömer 1950’lı yıllardan itibaren Uygur halk edebiyatı ürünlerini toplama, tanıtma ve yayımlama faaliyetine başlamış, bu süreçte toplamış olduğu ürünleri 1980’lı yıllarda “Uyğur Xelq Tarixiy Qoşaqliri” (Uygur Halk Koşakları), “Seley Çaqan Letipiliri” (Seley Çakan Latifeleri), Uyğur Xelq Qoşaqçiliri” (Uygur Halk Koşakçıları), “Yumurlar”, “Uyğur Xelq Qoşaqliri” (Uygur Halk Koşakları), “Uyğur Xelq Tarixiy Qoşaqliri” (Uygur Halk Tarihi Koşakları), “Uyğur Xelq Toy Qoşaqliri” (Uygur Halk Düğün Koşakları) adlı kitapları yayımlamıştır. “Uygur Halk Tarihi Koşakları Kamusu” Uçkuncan Ömer’in Uygur halk şiirleriyle ilgili bir ömür sarf ettiği emeğin, çabanın son meyvesi sayılır. Oldukça hacimli ve kapsamlı olan bu eser Uygur halk şiirinin bir türü olan tarihi koşakların hemen hemen bütün metinlerini içermektedir. Kitapta bir araya getirilen koşaklar “Qedimki Devrlerdiki Qoşaqlar” (Eski Dönemlere Ait Koşaklar), “Yeqinqi Zamandiki Tarixiy Qoşaqlar” (Yakın Döneme Ait Tarihi Koşaklar), “Yeqinqi Zamandiki Dañliq Tarixiy Şexsler Toğrisidiki Qoşaqlar” (Yakın Döneme Ait Ünlü Tarihi Şahıslar hakkındaki Koşaklar), “Xas Qoşaqlar” (Özel Koşaklar) diye 4 bölüme ayrılmıştır.
“Qedimki Devrlerdiki Qoşaqlar” (Eski Dönemlere Ait Koşaklar) başlığını taşıyan 1. Bölüm kendi içinde yine “Qedimki Tarixiy Şexsler Heqqidiki Qoşaqlar” (Eski Tarihi Şahıslar Hakkındaki Koşaklar)”, “Qedimki Qovm ve Veqeler Heqqidiki Qoşaqlar” (Eski Kavm ve Olaylar Hakkındaki Koşaklar), “Qoçu Uyğur Xanliqi Devridiki Qoşaqlar” (Koçu Uygur Hanlığı Dönemine Ait Koşaklar), “Qaraxaniylar Xanliqi Devridiki Qoşaqlar” (Karanlılar Dönemine Ait Koşaklar”, “Yarkend Xanliqi Devridiki Qoşaqlar” (Yarkend Hanlığı Dönemine Ait Koşaklar) olmak üzere 5 kısıma ayrılmıştır. Bu bölümde yazar Çin tarih kayıtlarına geçen eski Hun ve Türk şiirlerini, Umay, Afrasyab, Begkuli (Bey Kulu), Oğuz Han, Sultan Satuk Buğrahan, Farabi, Kaşgarlı Mahmud, Yüsüp Has Hacib, Ali Şir Nevai, Seid Han, Abdureşit Han, Amannisa Hanım gibi efsanevi ve tarihi şahıslarla ilgili koşak ve şiirleri bir araya getirmiştir. Bu koşakların bazıları yazılı kaynaklardan, bazıları sözlü kaynaklardan toplanmıştır. İdikut Uygur Hanlığı dönemine ait edebi eserler, Oğuz Kağan Destanı, Kaşgarlı Mahmud’un Divanü Lugati’t-Türk adlı eseri yazarın yararlandığı önemli kaynaklar arasındadır. Bazı şiirler tarihi şahısların bizzat kendilerine aittir. Mesela Aprinçur Tegin, Farabi, Yusuf Has Hacib, Ali Şir Nevai, Said Han, Abdureşit Han, Amannisahan, Ayazbeg Kuşçi hakkındaki şiirler söz konusu şahısların kendi şiirleridir.
2. Bölüm “Yeqinqi Zamandiki Tarixiy Qoşaqlar” (Yakın Döneme Ait Tarihi Koşaklar) başlığını taşımaktadır. Bu bölüm de kendi içerisinde “Yeqinqi Zamandiki Tarixiy Veqeler, Tarixiy Hadisiler Toğrisidiki Qoşaqlar” (Yakın Döneme Ait Tarihi Olaylar, Tarihi Hadiseler Hakkındaki Koşaklar), “İctimai Turmuşqa Dair Qoşaqlar” (Sosyal Yaşama dair Koşaklar), “Üç Vilayet İnqilabi Mezgilidiki Qoşaqlar” (Üç Vilayet İhtilali Dönemine Ait Koşaklar), “Örp-Adet Qoşaqliri” (Örf Adet İle İlgili Koşaklar), “Aşiq-Meşuqlar Heqqidiki Qoşaqlar” (Sevgililer Hakkındaki Koşaklar) olmak üzere 5 kısıma ayrılmıştır. Bu bölümde yazar “Bayanday Uruşi Heqqide Qoşaklar (Bayanday Savaşı Hakkında Koşaklar), “Köç-köç Qoşaqliri” (Göç Koşakları), “Vañ Xolu Qoşaqliri” (Van Holu Koşakları), “Torpaq Yeğiliği Heqqide Qoşaqlar” (Torpak İsyanı Hakkında Koşaklar) gibi 19. yüzyılda cereyan eden olaylarla ilgili koşakları, 20. yüzyılın ilk yarısında meydana gelen Üç Vilayet İhtilali ile ilgili koşakları bir araya getirmiştir. Ayrıca, bazı sosyal olaylar, örf adetler ve sevgililerle ilgili koşaklar da bu bölümde verilmiştir. “Seper Qoşaqliri” (Yolculukla İlgili Koşaklar), “Qiz Köçürüş Qoşiqi” (Kız Göçürme Koşağı), “Elley Qoşaqliri” (Ninniler), “Ügey Anilarniñ Zulmi Heqqide Qoşaqlar” (Üvey Annelerin Zulmü Hakkında Koşaklar”, “Ramazan Qoşaqliri” (Ramazan Koşakları), “Haza Qoaşaqliri” (Ağıtlar), “Pére Qoşaqliri” (Şaman Koşakları), “Nevruz Qoşaqliri” (Nevruz Koşakları) başlıklarını taşıyan koşaklar bunların bazılarıdır.
“Yeqinqi Zamandiki Dañliq Tarixiy Şexsler Toğrisidiki Qoşaqlar” (Yakın Döneme Ait Ünlü Tarihi Şahıslar hakkındaki Koşaklar) başlığını taşıyan 3. bölüm de “Ataqliq Şexslerge Ait Qoşaqlar” (Meşhur Şahıslara Ait Koşaklar), “Xelq Qoşaqçiliri, Xelq Sen’etkarliriniñ Qoşaliri” (Halk Koşakçıları, Halk Sanatçılarının Koşakları) olmak üzere 2 kısıma ayrılmıştır.
Bu bölümde Uygur siyasi ve kültür tarihinde ün yapmış 55 şahısla ilgili koşaklar, Nozugum, Seyit Noçi ve Sadir Palvan gibi ünlü halk şairlerinin söylediği koşaklar yer almaktadır. Abdurahman Han Hoca, Tömür Helpe, Hoca Niyaz Hacı, Abdukadir Damollam, Yakup Beg gibi Uygur kökenli meşhur tarihi şahıslarla birlikte Uygur siyasi tarihinde yapmış oldukları zulüm, katliam ve soy kırımlarıyla anılan Yang Zengşin, Cin Şuren, Şeng Şisey, Ma Cungying, Ma Titey gibi Çinlilerle ilgili koşaklar bu bölümün içeriğini oluşturmaktadır.
“Halk Koşakçıları, Halk Sanatçılarının Koşakları” başlığını taşıyan kısımda ise Uygur Türkleri arasında “koşakçı”, “halk şairi”, “sazende”, “el nağmeci” (el neğmiçi) adlarıyla tanınmış 55 halk şairi ve halk sanatçısının koşakları bir araya getirilmiştir. Seley Çakan, Molla Zeydin, Taşvay, Ayup Samsak bu listede dikkatçi çeken isimlerdir. Bunlardan Seley Çakan, Molla Zeydin aslında Uygur Türkleri arasında fıkralarıyla bilinene ünlü fıkra tipleridir.
Kitabın 4. bölümü “Xas Qoşaqlar” (Özel Koşaklar) başlığını taşımaktadır. “Xasliqqa İge Yerlik Qoşaqlar” (Özelliği Olan Yerel Koşaklar) ve “Hecvi Qoşaqlar” (Hiciv Koşakları) diye 2 kısıma ayrılan bu bölümde Uygur on iki makamı ile ilgili koşaklar, halk meşrep koşakları, Ürümçi, Lopnor, Hoten, Kuça, Keriye, Casğıstay gibi çeşitli bölge ve yerlere has koşaklar ile sosyal yaşamın değişik alanlarıyla ilgili düzenlenmiş hiciv nitelikli koşaklar bir araya getirilmiştir.
Sonuç olarak, Uçkuncan Ömer’in bu son çalışması halk edebiyatı çalışanları için önemli bir kaynak olma niteliği taşımaktadır.
|